01 maart 2022

Laten kerk en theologie zich weer uitspreken over oorlog en vrede

Het vertrek van westerse militairen uit Afghanistan en de verovering door de Taliban heeft opnieuw de discussie over de zin van vredesmissies opgeroepen. Met de Russische inval in de Oekraïne is dit thema ook vandaag de dag weer actueel. In deze discussie ontbreekt echter de stem van de kerken. Toch is juist vanuit kerk en theologie vanouds intensief nagedacht over vragen van oorlog en vrede. Maar sinds de grote maatschappelijke discussies over de plaatsing van kruisraketten in Nederland is de publieke stem van de kerk op dit punt verstomd. Hoog tijd dat kerk en theologie zich weer gaan uitspreken.

Is christelijk gezien verantwoord om geweld te gebruiken?

Pieter Vos, bijzonder hoogleraar protestantse geestelijke verzorging: ‘Vanuit christelijk perspectief is de inzet van geweld om geweld te bestrijden problematisch. Jezus verkondigde immers een rijk van vrede en zag juist af van geweld. Toch hebben christenen ingezien dat het inzetten van een leger soms een laatste redmiddel is om groot onrecht te bestrijden of erger te voorkomen. De kerkvaders Ambrosius en Augustinus staan aan de basis van het christelijke denken over ‘de rechtvaardige oorlog’.

Wanneer is een oorlog rechtvaardig te noemen?

‘Er bestaan hier veel misverstanden over,’ vervolgt Pieter. ‘Het gaat in de theorie van de rechtvaardige oorlog om de vraag onder welke voorwaarden het gerechtvaardigd is dat een rechtmatige overheid de wapens opneemt. De afweging heeft het karakter van ‘nee, tenzij’: oorlog is dus niet gerechtvaardigd, tenzij er aan een aantal strikte voorwaarden voldaan wordt. De belangrijkste voorwaarde is dat er een gerechtvaardigde reden is om van het verbod op oorlog af te zien: de bescherming van burgers tegen onrechtmatige aanvallen of de verdediging van een rechtvaardige politieke orde. Bovendien moet er een juiste intentie zijn: het stichten van vrede. Theologisch gezien ligt onder deze visie de erkenning van de realiteit van het geweld dat mensen elkaar steeds weer aandoen en de noodzaak van een overheid die dat geweld beteugelt, zolang we uitzien naar de vervulling van Gods vrederijk.

Basisprincipes van de traditie van de rechtvaardige oorlog spelen nog steeds een belangrijke rol in de internationale politieke rechtvaardiging van missies zoals die in Afghanistan en Irak. De theologische wortels ervan worden echter niet meer onderkend. Daarmee zijn twee risico’s gegeven. Juist op die twee punten is de stem van kerk en theologie volgens mij belangrijk.’

Welke morele afwegingen spelen een rol?

‘In de eerste plaats spelen in de politieke besluitvorming over een militaire missie in de praktijk dikwijls ook allerlei politieke en economische belangen een rol. Daardoor kan de morele afweging of gewapend ingrijpen gerechtvaardigd is diffuus worden. Zo was er bij de Nederlandse missie in Uruzgan de ambitie om met de Amerikanen mee te doen en een militaire bijdrage te leveren ‘hoog in het geweldsspectrum’. In de politiek kan dat allemaal meespelen, maar dat zou niet het geval mogen zijn in de morele afweging of de missie te rechtvaardigen is. Een kritische bezinning waarin dergelijke belangen niet meespelen is daarom cruciaal. Kerken zouden het politieke en maatschappelijke debat over missies kunnen dienen door een eigen morele afweging te maken vanuit de eigen bronnen en deze in te brengen in het publieke debat. Om dat goed te kunnen doen is theologisch-ethische reflectie vanuit onder meer de traditie van de rechtvaardige oorlog onontbeerlijk.’

Is vrede met geweld af te dwingen?

‘Met deze vraag heb je gelijk een tweede risico te pakken, in de politieke afwegingen over de inzet van de krijgsmacht. Hier kan namelijk de illusie ontstaan dat inderdaad vrede met geweld is af te dwingen. Ook op dat punt is de christelijke traditie van de rechtvaardige oorlog van belang. Militair ingrijpen is hier altijd opgevat als een reactie op notoir onrecht. Die reactie heeft het karakter van een correctie, in het besef dat de vrede zelf daarmee nog niet gegeven is. Daarvoor is meer nodig: herstel van verhoudingen, verzoening, opnieuw leren samenleven. Religie speelt daarbij een belangrijke rol, als bron van conflict, helaas, maar ook als mogelijke oplossing. Daarom is de stem van de kerken (en andere religies) belangrijk. Ze zouden hun kennis en ervaring rond interreligieuze gesprekken, de betekenis van religie voor mensen, oecumene en verzoening in kunnen brengen in het nadenken over en vormgeven van vredesprocessen. Levend uit het besef dat gerechtigheid en vrede putten uit diepere bronnen, zouden kerken de vrijmoedigheid moeten hebben hun kennis en ervaring publiekelijk in te zetten.’ Aldus Pieter Vos.

Prof. dr. P.H. Vos is bijzonder hoogleraar protestantse geestelijke verzorging bij de krijgsmacht aan de Protestantse Theologische Universiteit en maakt deel uit van het Moral Compass Project van deze universiteit.