24 maart 2022

Hoogleraar Antieke Godsdiensten laat ander beeld zien van harmonie en conflict in alledaagse religie

Sinds 2020 is Lucinda Dirven bijzonder hoogleraar Antieke godsdiensten, in het bijzonder Egyptische godsdiensten, aan de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen van de Radboud Universiteit. Wegens de voor ieder bekende omstandigheden vindt haar inaugurele rede pas plaats op woensdag 13 april 2022. In dit interview lees je meer over haar en dit vakgebied en waarom bronnen soms een ander verhaal vertellen dan je denkt.

Lucinda Dirven’s positie als bijzonder hoogleraar is een samenwerking met de Jozef Jansenstichting. Lucinda Dirven is theoloog en (kunst)historicus en houdt zich bezig met antieke godsdiensten. Haar specialisatie is het nabije oosten, dus o.a. het huidige Syrië en Irak, in de periode van de eerste eeuwen van onze jaartelling. In haar onderzoek houdt ze zich ook bezig met het late oude Egypte, vooral wat betreft de overgang van de traditionele polytheïstische religies naar het christendom. “Het is mogelijk deze onderwerpen te bestuderen via taal en tekst, maar ik kijk daarnaast ook naar de materiële cultuur en hoe religie daarin tot uiting komt. De kerk en instituties zijn interessant, maar ik vind wat gewone mensen doen met religie, de lived religion in de praktijk, het meest boeiend. Dan heb je het bijvoorbeeld over beelden en andere religieuze objecten, beeldverering en iconoclasme.”

Overgangsperiodes- en gebieden

“Ik ben erg geïnteresseerd in religieuze dynamiek en de interacties tussen verschillende religieuze denominaties. De periode van overgang van traditionele religies naar het christendom was een grote overgang die veel effect heeft gehad op de wereld zoals we die kennen. Daarnaast kijk ik ook naar de overgang van traditionele naar de hellenistische religies in bijvoorbeeld Mesopotamië en Egypte.”
De gebieden die Dirven onderzoekt bevinden zich aan de randen van grote rijken, waar culturen samenkomen. “Je ziet dat de mensen in deze gebieden aan de ene kant vaak dicht bij zichzelf blijven, vooral in de religie. Aan de andere kant zie je dat in de uitdrukking daarvan juist weer dingen worden overgenomen uit andere culturen.”

Oratie over religieus geweld (of niet?)

“Mijn oratie gaat over de overgangsperiode naar het christendom in Egypte en Syrië. Traditioneel gezien, en met name sinds 9/11, is er veel aandacht voor het toegenomen interreligieuze geweld sinds het christendom de boventoon is gaan voeren. Die opmars van het christendom ontstaat aan het begin van de vierde eeuw met Constantijn en eindigt aan het einde van die eeuw met keizer Theodosius, die het christendom tot de enige toegestane religie van het Romeinse rijk maakt. Er heerst nog steeds een idee dat er in de periode vóór het christendom meer religieuze verdraagzaamheid was. Door het christendom zou er meer religieus geweld zijn gekomen.

“Er bestaat een idee dat als je in één god gelooft, je per definitie minder verdraagzaam bent dan mensen die in meerdere goden geloven – want dan kan er ‘altijd nog wel een andere god bij’. Die gedachte vind je al vroeg in de filosofie, bij David Hume bijvoorbeeld, die weer invloed heeft uitgeoefend op het werk van oudhistorici zoals Edward Gibbon. Na 9/11 heeft dit idee binnen de media weer aan populariteit gewonnen: monotheïstische religies zouden vooruitgang in de weg staan.

“Ik denk dat dit idee nogal eenzijdig is. Religieus geïnspireerd geweld vindt allereerst niet alleen plaats bij monotheïstische religies en daarnaast wordt geweld dikwijls niet alleen ingegeven door religieuze factoren. Daarnaast is die focus op geweld eenzijdig: onze literaire bronnen schenken onevenredig veel aandacht aan gewelddadige gebeurtenissen en zijn daarnaast ook vaak bedoeld als propaganda. Denk daarbij aan verhalen over christenen die tempels van andere religies verwoesten. Je kunt er niet van uitgaan dat deze bronnen een waarheidsgetrouw beeld schetsen. Ik wil graag onderzoek doen naar het niveau daaronder: hoe ging het nou eigenlijk in de dagelijkse praktijk, in kleinere gemeenschappen, tussen verschillende religies? Was dat inderdaad zo moeilijk en onverdraagzaam, of niet? Ik wil kijken of mensen zaken deden met mensen uit andere religieuze groepen, samen met hen aten, feestten, misschien zelfs trouwden. Om religieuze interactie te begrijpen, moeten we het onderzoek breder trekken dan religie alleen en ook kijken naar de rest van het maatschappelijk leven. Als we zo naar onze bronnen kijken, denk ik dat ze een ander verhaal zullen vertellen.

“Zo laat recent onderzoek van Mattias Brand naar het manicheïsme (een dualistische religie, gesticht aan het begin van de derde eeuw door de profeet Mani in Egypte) zien dat manicheeërs heel anders leefden dan je op basis van de theologische teksten zou denken. In theorie lijkt het manicheïsme een religie die heel intolerant is, maar uit de papyri die in de Dakleh oase zijn gevonden blijkt dat manicheeërs in de praktijk prima met andere groepen konden samenleven. Zo zie je maar weer…”

Bronnen leggen vaak nadruk op verschillen

“Er zijn veel literaire bronnen uit de late oudheid waarin verschillen tussen mensen en religies worden benadrukt en waar de eigen religieuze identiteit wordt gevormd door de eigen groep af te zetten tegen anderen. Maar dergelijke teksten komen vaak niet overeen met de realiteit. Als Johannes Chrysostomos bijvoorbeeld in één van zijn preken tegen zijn gemeente in Antiochië zegt dat christenen niet naar Joodse feesten mogen gaan, dan betekent dat dus waarschijnlijk dat deze mensen dat in de praktijk wel deden – anders hoefde hij hier ook niet zo tegen tekeer te gaan! Naast papyri en materiële cultuur kan ik dus ook schriftelijke bronnen voor mijn onderzoek gebruiken. Alleen moet ik dan wel vaak tussen de regels door lezen.”
De oratie van Lucinda Dirven, getiteld ‘Religie van alledag. Harmonie en conflict in Egypte en Syrië in de derde en vierde eeuw na Christus’ vindt plaats op woensdag 13 april om 15.45 uur in de Aula van de Radboud Universiteit. Aanmelden kan tot 28 maart via www.ru.nl/dirven. De oratie is ook live te volgen via een livestream: www.ru.nl/aula/livestream