28 maart 2024
“Gezagsvorming is religieus mensenwerk”: antropoloog Thijl Sunier over zijn nieuwste boek
Aan wie kennen moslims in West-Europa gezag toe? Ik sprak erover met Thijl Sunier, emeritushoogleraar antropologie van religie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Aanleiding is zijn nieuwste boek Making Islam Work: Islamic authority among Muslims in Western Europe.
U noemt gezag een sleutel tot het begrijpen van hoe de islam vorm krijgt in de samenleving. U merkt op dat gezag een sociale en relationele praktijk is, die verder gaat dan alleen theologische kennis of persoonlijke status. Wat bedoelt u daarmee?
Gezag gaat niet uitsluitend over macht en dwang zoals vaak wordt gesteld. Ik vind overtuigingskracht het meest essentiële aspect van gezag. Iets of iemand heeft gezag omdat het anderen van iets kan overtuigen. Een belangrijk gerelateerd begrip is ‘vertrouwen’. Iemand die vertrouwen geniet heeft meer overtuigingskracht. En gezag gaat ook vaak over waarheid en legitimiteit en over de strijd wie de ‘waarheid’ in pacht heeft en wie zich die toe-eigent.
Gezag is niet vanzelfsprekend maar wordt toegekend. Iets of iemand heeft gezag omdat dat wordt toegeschreven door anderen. Het is een relationeel proces. Daarom heb ik het niet zozeer over gezag maar over gezagsvorming.
Islamitisch gezag (of religieus gezag in het algemeen) wordt vaak automatisch geassocieerd met religieuze teksten en religieuze gezagsdragers. Maar als we religieuze overtuigingskracht alleen daar zoeken, worden allerlei andere aspecten van gezagsvorming over het hoofd gezien. Ik heb in dit boek dus geprobeerd om aan de hand van een aantal gevallen en situaties die ik in mijn onderzoek over de afgelopen 35 jaar ben tegengekomen, te analyseren hoe de vorming van gezag in zijn werk gaat.
Door ‘out-of-the-box’ te denken probeer ik gezag in een wat breder perspectief te plaatsen. Ik ben antropoloog en als zodanig vooral geïnteresseerd in wat mensen van religie maken (vandaar ook de titel van het boek). Gezagsvorming is (religieus) mensenwerk.
In uw boek verkent u dit bredere perspectief door gezagsvorming niet alleen aan personen en religieuze teksten te verbinden, maar ook aan objecten, activiteiten en gebeurtenissen. Zou u enkele voorbeelden kunnen geven?
Als we gezag inderdaad opvatten als toegekende overtuigingskracht of als waarheidsclaim, dan kan dit ook aan materiële objecten, activiteiten en gebeurtenissen worden toegekend. Denk bijvoorbeeld aan de overtuigingskracht van het kruisbeeld in het christendom. Dat beeld genereert voor christenen betekenissen en emoties en is voor hen dus gezaghebbend, terwijl het voor anderen een gewoon houten kruis met een beeldje is.
Je kunt ook denken aan gebouwen. Er vinden soms heftige discussies plaats over de vraag waar een moskeegebouw architectonisch aan moet voldoen. Dat lijkt triviaal, maar dat is het zeker niet. Het gaat dan niet alleen om een soort uiterlijke uitstraling voor de buitenwereld, maar juist ook om wat het gebouw met gelovigen doet. Een moskee is de plaats waar de gemeenschap bij elkaar komt en waar rituelen worden uitgevoerd. Dat gebouw moet dus gezag uitstralen, een overtuigende ruimte zijn die bij bezoekers ontzag en gevoel genereert.
Maar denk ook aan bepaalde ‘performances’ die op YouTube worden vertoond. Een meidenpunkband van moslims bijvoorbeeld. De specifieke combinatie van visuele attributen brengt reacties teweeg en kan een discussie op gang brengen over de uitleg van bepaalde religieuze bronnen.
Je kunt ook denken aan gebeurtenissen zoals de uitroeping van het kalifaat van IS in Mosul in 2015 door IS-leider Baghdadi. Voor een deel van de moslims was dit een zeer belangrijke en dus gezaghebbende gebeurtenis, terwijl het bij andere moslims juist weerstand opriep. Dit is typisch gezagsvorming. Of denk aan de bekende Amerikaanse theologe Amina Wadood, die de confrontatie aangaat met haar mannelijke collega-theologen over hun bevooroordeelde interpretatie van bronnen, en die als imam voorgaat in het gebed voor een gemend publiek.
Ik geef verder voorbeelden in mijn boek van moslimvrouwen die kickboksen. Door aan de kickboxruimte een religieuze betekenis te geven, geven ze zulke activiteiten overtuigingskracht. Daarmee geven ze ook een aanzet tot een discussie over de ruimtelijke dimensies van gezag.
Dit zijn allemaal voorbeelden van de toekenning van gezag die uitstijgen boven de gebruikelijke definities van religieus gezag. Zij zijn uitermate belangrijk voor de ontwikkeling van de islam bijvoorbeeld in Nederland. Om ze te begrijpen moet je die standaard invulling van religieus gezag loslaten en zoals ik zei ‘out-of-the-box’ denken.
Hoe werkt gezagsvorming onder moslims in West-Europa? En waarom kiest u ervoor om te focussen op ‘gewone’ moslims?
Eerder noemde ik het verbreden van het begrip gezag buiten die strikt theologische kwalificaties. Dat betekent ook dat ‘gewone’ moslims, die zich niet professioneel bezighouden met religie, niet alleen belangrijk zijn in de toekenning van gezag, maar ook gezag kunnen verwerven. Met name tegenwoordig met de enorme groei van sociale media en digitale platforms zie je dat gebeuren. Vaak zie je dat mensen overtuigingskracht en invloed krijgen bijvoorbeeld in onlinegemeenschappen. Overigens wil ik hierbij wel benadrukken dat we het steeds hebben over gezag met duidelijke religieuze connotaties, niet over gezag of invloed in het algemeen.
Waar het hier om gaat is dat gezag niet alleen altijd moet worden gegeven aan iets of iemand, maar dat dit ook nooit vanzelfsprekend is. Het lijkt misschien onbetwist dat bijvoorbeeld een imam gezag heeft, maar dat is allerminst automatisch zo. Dat zag je gebeuren met imams die vanaf begin jaren tachtig vanuit Turkije hier werden aangesteld. Na verloop van tijd bleek dat deze theologen weliswaar gedegen kennis over religieuze bronnen hadden maar geen flauw benul hadden van de levens van met name jonge moslims hier. Dat deed afbreuk aan hun gezag.
Een heel belangrijk aspect van gezagsvorming is dus dat gezag altijd betwist kan worden, ook door ‘gewone moslims’. In de meeste gevallen volgen moslims de bestaande (gezaghebbende) religieuze voorschriften, maar juist wanneer die voorschriften onder druk komen te staan, bijvoorbeeld door belangrijke maatschappelijke veranderingen of veranderingen in de persoonlijke omstandigheden, zie je dat er vragen worden gesteld over de legitimiteit en geldigheid van die regels.
Het betwisten van bestaande regels en interpretaties van bronnen kan in veel gevallen leiden tot nieuwe interpretaties, maar het kan ook zijn dat er alternatieve vormen van gezag ontstaan. Hoe, wanneer en waarom dat gebeurt is een empirische vraag die je door onderzoek moet beantwoorden. In hoofdstuk vier van mijn boek analyseer ik allerlei alternatieve vormen van gezag en gemeenschapsvorming die naast de bestaande dominante vorm bestaan.
Een mooi voorbeeld, dat ik ook in mijn boek bespreek, is het helaas kortstondige bestaan van de ‘Poldermoskee’ die in 2008 in Amsterdam werd geopend. Daarin was Nederlands de voertaal en vervulden vrouwen een belangrijke rol. Daarmee wilden de initiatiefnemers een soort statement maken tegen de etnische verkokering van het islamitische organisatorische landschap in Nederland. En ze wilden benadrukken dat moslims gewoon Nederlanders zijn. Tegenover het gevestigde islamitische gezag stelden de (over het algemeen jonge) initiatiefnemers dat de landen van herkomst waar hun ouders en grootouders vandaan kwamen niet meer het enige theologische referentiekader moest zijn. Twee jaar later moest de moskee de deuren alweer sluiten, niet alleen vanwege de weigering van de gemeente Amsterdam om het initiatief financieel te steunen, maar ook vanwege de aanhoudende druk vanuit de oudere generatie moslims. Er zijn meer van dit soort initiatieven die de moeite waard zijn om serieus te nemen.
Omdat de samenleving voortdurend verandert zal ook islamitisch gezag voortdurend opnieuw gevormd worden. Dat is een proces waarin alle moslims betrokken zijn. Daarmee kun je de islam, net als elke religie, omschrijven als een levende traditie waaraan iedereen bouwt.
Thijl Sunier’s boek Making Islam Work. Islamic authority among Muslims in Western Europe is hier te downloaden.
Esther van den Belt